BAB I
PAMBUKA
Sakmenika basa Jawi kapetang basa ingkang lumayan kathah
dipunengge dening warga ndonya. Miturut petunganipun, basa Jawi ngenggeni
urutan 20. Kawontenan menika kedah dipunjagi lan, menawi saget, derajat ingkang
sampun dipungayuh menika dipunjunjung langkung inggil malih.
Kathahing panganggep bilih para wiranom (generasi muda) basa
Jawinipun risak, kaco, ngawur lan kathah sebutan sanesipun.Kangge nanggulangi
bab menika, para guru perlu ningkataken wawasan lan kaprigelanipun lan
pamarintah - Depdiknas - perlu nggatosaken bab menika kanthi ngawasi lan tansah
mbimbing para guru basa Jawi, murih lestari lan ngrembakaing basa lan budaya
Jawi.
Pindhanipun satunggaling wewangunan, saderengipun damel cagak
temtu masang pondasi langkung rumiyin. Menawi pondhasinipun kukuh lan bakuh,
temtu cagak dalah sedaya wewangunan wau saget ngadeg jejeg kukuh lan santosa.
Pondhasi tumrap ngrembaka lan lesatrining Basa Jawi inggih menika Pamulangan
Basa Jawi ingkang leres.
Geneya pamulangan Basa Jawi madeg minangka pondhasi ngrembaka
lan leatsraining Basa Jawi? Wangsulanipun wonten werni kalih. “Inggih” lan
“boten”. “Inggih”, menawi pamulangan Basa Jawi katindakaken kanthi leres lan
sae. “Boten”, menawi pamulangan Basa Jawi katindakaken sembarangan lan ngawur.
Basa Jawi menika kedah dipun langgengaken. Menawi saget,
malah dipuninggilaken. Boten wonten ingkang langkung rumaos remen teng
penggalih kejawi tiang Jawi minangka warga tlatah asal mulanipun basa kasebat
mbok menawi teng satunggaling mangsa mangke basa Jawi saget jaya teng jagad
raya.
Perkawis sinten mawon ingkang kedah ngrembokoaken basa Jawi
temtu kemawon sedaya tiang ingkang rumaos ndherek andarbeni lan angrungkebi
tumrapipun basa Jawi, khususipun tiang Jawi ingkang mapan teng tlatah Jawi.
Babagan menika wigatos sanget dipunpenggalih amargi perkawis basa menika
perkawis pilihan lan saingan. Tiang sakpurunipun milih pundi rupi (upaminipun
basa, dialek, lan logat) ingkang langkung dipunremeni. Mugi-mugi kemawon kanthi
upaya-upaya sae kados adicara ageng ingkang saweg dipunwontenaken menika basa
Jawi mboten badhe kalebet ingkang ngalami nasib kasebat wau.
Lumantar makalah menika, badhe dipunaturaken kados basa Jawi
menika saget langkung ngremboko lan kondang kawentar teng jagad raya. Babagan
menika wigatos sanget dipunpenggalih khususipun dening warga ingkang rumaos
“asli” saking Jawi, utawi sinten kemawon ingkang hanggadhahi raos handarbeni
dhumateng basa Jawi, supados kawontenan tiang Jawi lan ugi kabudayanipun
langkung dipunakeni dening kelompok-kelompok warga ndonya sanesipun.
Wonten 6 perkawis ingkang dipunaturaken wonten makalah menika. Sepindah basa jawi ingkang punah, nuwuhaken raos remen kawula mudha tumrapipun budaya leluhur piyambak. Perkawis piwulangan basa Jawi wonten sekolah kedah dipunleresaken. Sanesipun, keluarga kedah dados papan utama kangge nepangaken sarta ngangge basa Jawi sedinten-dinten. Kejawi menika, sesrawungan ngangge basa Jawi kedah dipunusumaken. Ingkang pungkasan, sinten kemawon ingkang taksih sinau ngangge basa Jawi kedah dipunbombong, sinaosa taksih ndamel kelepatan. Gamblangipun 6 perkawis menika dipunbeberaken wonten mandap niki.
BAB II
WOSING PIREMBAGAN
A. Basa Jawi ingkang punah
Wonten ing jaman menika, posisi basa Jawi
menika sampun wiwit kaganti kaliyan basa-basa liyan, basa Jawa menika sampun
wiwit punah. Basa Jawi menika namung didadosaken mata pelajaran ko-kurikuler
ing sekolah ingkang mboten ndherek nemtokaken kalulusanipun siswa. Pelajaran
basa Jawi menika sae dipuncaosaken kaliyan murid, nanging kasaranipun menawi
mboten dipuncaosaken ugi mBoten dados menapa.
Kangge tiyang ingkang mboten saking suku
Jawi, utawi tiyang Jawi ingkang sampun dangu mapan wonten ing luar pulau Jawi,
sampun biyasa ngginakaken basa Indonesia
kangge basa padintenanipun, babagan menika mboten dados perkawis. Babagan menika amargi ing basa Indonesia
menika mboten gadhah unggah-ungguh ingkang mutlak. Basa Indonesia menika ugi mboten
gadhah kelas-kelas kangge mBentenaken yuswa lan kedudukan tiyang ingkang
dipunajak micanten. Benten kaliyan basa Jawa ingkang gadhah unggah-ungguh basa.
Basa Jawa menika gadhah tingkatan-tingkatan (ragam) ingkang saged mBentenaken kaliyan sinten kita menika
micanten.
Menawi kita badhe micanten kaliyan tiyang ingkang luwih sepuh utawi tiyang
ingkang gadhah posisi ingkang luwih inggil kita kedah ngginakaken basa Jawi
ragam krama. Menawi badhe micanten
kaliyan kanca utawi tiyang ingkang saumuran, kita saged ngginakaken basa Jawi
ragam ngoko. Basa Jawi ngoko menika
ugi wonten ragam ngoko alus kaliyan ragam ngoko kasar.
B. Nuwuhaken
raos remen kawula muda tumrapipun budaya leluhur piyambak
Nuswantara Indonesia
sampun kondang kawentar sajagat raya babagan kabudayanipun, langkung-langkung
wonten teng tlatah Jawi. Kabudayan Jawi hanggadhahi nilai luhur lan becik.
Tuladhanipun, sesrawungan priyantun Jawi mitungaken yuswa, lembah manah, lan
tatakrama. Semanten ugi, basa lan sastranipun. Basa Jawi sugih basa rinengga.
Werni-werni sanget ujud kasusastran Jawi ingkang mujudaken sugihing pinemu
tiang Jawi. Tembung cangkriman (kadosto “njanur gunung”) lan sanepa (tembung
“suwe mijet wohing ranti”) awis-awis tinemu ing kasusastran basa sanes. Aksara
Jawi mawon wonten tegesipun ingkang jero, kadosto 5 aksara ingkang kawitan
ingkang mucalaken tauhid. Kesenian jawi, upaminipun seni “Begalan” saking
Banyumas kathah mbobot falsafah, donga, lan kekarepan.
Bangsa Indonesia ingkang ngadyantara kaliyan unggah-ungguhipun,
masarakatipun ingkang gemah ripah loh jinawi menika mboten uwall saking
kabudayan lan basa Jawi. Kathah sanget bebasan saking basa Jawi ingkang
dipunserap ing basa Indonesia. Nilai-nilai moral ingkang dipunandhut kaliyan
basa Jawi piyambak saged nuwuhaken kapribaden ingkang unggul. Sinten kemawon
ingkang paham lan mangertos pentingipun basa Jawi saged otomatis gadhah budi
pakarti ingkang sae.
Kathah tiang saking manca nagari ingkang sinau wayang, nari,
nabuh gamelan, sastra Jawi lan sanes-sanesipun. Ananging mboten kathah ingkang
nyinaoni basa Jawi, amargi sawentawis wekdal basa Jawi dereng dipunbetahaken.
Ananging kedah dipunserat bilih wolak-walikipun mangsa kawontenan menika saget
kemawon brubah sawekdal-wekdal. Rumiyen, basa Latin dados basa jagad. Lajeng,
basa Perancis nggantosi. Basa Inggris jaya sak sampunipun, ngantos dumugi sak
menika.
Basa Jawi saged-saged kemawon kondang kawentar kados basa
Inggris. Temtu, menawi sampun mekaten tiang Jawi badhe remen teng penggalih,
amargi basanipun dipuntampi lan petangaken dening kelompok menungsa sanesipun.
Basa makili kabudayan. Tiang ingkang basanipun mboten dipuntampi dening
kelompok sanes rumaos kelompok sosial sarta budayanipun ugi mboten dipuntampi
(Kramsch, 1998 3). Kosok wangsulipun, basa Jawi saget sirna saking ndonya
menawi mboten dipunuri-uri dening kelompok masyarakat Jawi piyambak. Kejawi
saking menika, saget kemawon basa Jawi kabedhol oyotipun saking tlatah Jawi
menawi mboten dipunjagi kanthi turun tumurun. Becikipun kita sedaya nyumurupi
warisan leluhur arupi budaya Jawi menika sakderengipun dipuntemu dening
kelompok menungsa utawi bangsa sanes.
C. Piwulangan
basa Jawi ingkang ngeremenaken
Menawi nggatosaken lampahipun pasinaonan utawi wulangan basa
Jawi ing sekolah-sekolah ugi punapa ingkang dipungayuh siswa, kadosipun taksih
dereng kados punapa ingkang dados pengajengipun kita sedaya. Pasinaonan basa
Jawi taksih langkung kathah adhedhasar basa seratan katimbang lisan. Kejawi
saking menika lumampahing pasinaonan taksih kapitang kuno lan kirang
ngremenaken. Cara-cara sinau basa ingkang trep kangge lare, kadosto dolanan lan
nembang, dereng dados kabudayan. Tuladha nyata, lare ingkang mboten mahir basa
Jawi, menawi dipunparingi damelan supados nembang macapat, tembang-tembang
dolanan, lan campursari cepet apal, dados sae pangucapanipun lan ugi lancar.
Menika sedaya wau amargi raos remen, sinau mboten patosa kraos.
Kejawi saking menika lomba-lomba basa Jawi ingkang
ngremenaken, kados nembang, deklamasi, lan pidato mawi basa Jawi ingkang sampun
dipunrintis kedah dipunsengkuyung lan ramekaken minangka siar basa sarta budaya
Jawi. Seratan-seratan (kados teng seratkhabar “Suara Merdeka”) lan acara-acara
(kados teng RRI) ingkang kasebar lumantar basa Jawi kedah dipuntingkataken
khususipun perkawis isi lan paket.
D. Sinau basa Jawi dipunwiwiti saking
keluarga
Wonten tiang sepah ingkang ngangge dwibasa. Wonten ugi tiang
sepah ingkang ngangge rupi-rupi basa. Menawi ingkang remen ngangge basa Inggris
sumonggo, amargi kasunyatanipun basa Inggris menika dipunbetahaken kangge
sesrawungan warga ndonya. Ingkang remen ngangge basa Indonesia inggih sumonggo, amargi
basa menika minangka basa negara teng lebetipun nuswantara. Remen lan sinau
pinten-pinten basa menika sae-sae mawon. Ananging, sedaya wau wigatosipun
migatosaken empan papan. Wonten sak lebetipun keluarga ingkang tiang sepahipun
saking Jawi, tiang sepah kedah dados tuladha lan panutan dhumateng
lare-larenipun kawit alit, kejawi basa-basa sanesipun.
Klentu sanget menawi wonten tiyang ingkang ngendika bilih
ngangge basa Jawi niku ndeso, katrok (ngangge istilahipun Thukul). Basa Jawi
nasipun kados basa-basa sanes ingkang ndelalah mboten dados basa ndonya. Melas
sanget nasib tiyang ingkang makaten menika, kedahipun dipuntatar. Tanggungjawab
kita sedaya, utaminipun keluarga supados nepangaken basa Jawi wiwit lare-lare
taksih alit. Tiyang-tiyang kados Ibu Utari Dewi, S.H (Suara Mereka, 2 Agustus
2008) lan Peni Winarningtias saking Pemalang ingkang sampun nggatosaken lan
ngraosaken sanget nilai-nilai basa lan kabudayan Jawi kedah dipunacungi jempol.
E. Sesrawungan ngangge basa Jawi
Niki ngimutaken rikala maos seratkabar ingkang nyebataken
bilih tiang-tiang Pekalongan ingkang manggen wonten negari Jerman mboten
kesupen anggenipun ngangge basa Jawi wekdal kepanggihan kaliyan tiang-tiang
Jawi sanesipun. Dados wonten pundi-pundi panggenan, menawi saget tiang Jawi
ingkang sae mboten ngesupekaken basanipun piyambak.
Sesrawung mios telewicara ngangge basa Jawi antawis sesami
priyantun Jawi utawi mboten priyantun Jawi ananging mangertos basa Jawi wonten
pundi kemawon papan panggenan kejawi patemonan resmi kadosipun sae sanget,
amargi cara menika ateges sami kalian siar basa Jawi. Sak menika, basa Jawi
sampun kados basa manca teng tlatah kelairanipun piyambak. Ing pundi-pundi,
milai saking dusun ngantos kutha awis-awis sanget basa Jawi kapireng dipunengge
dening warga.
Cuwilan ukara-ukara ingkang dipunbeberaken teng wiwitan
seratan menika saget dipundadosaken minangka tengering awonipun basa Jawi
kawula muda Jawi, amargi ukara-ukara kasebat pangandikan saking satunggaling
bakal jawara teng pilihan Putera Puteri Solo 2008. Miturut warta seratkabar
menika, pangandikan niku wau kaaturaken kanthi ndredheg lan mboten lancar.
Ingkang mboten jamak lumrahipun, inggih menika basa Inggris kaaturaken kanthi
langkung lancar. Solo utawi Surakarta Hadiningrat minangka pathokanipun basa
Jawi. Kejawi saking menika peserta sampun dipunbekali basa Jawi. Menika
minangka tenger bilih basa Jawi mboten asring dipunengge. Lajeng, kados punapa
basa Jawi priyantun saking njawinipun Surakarta Hadiningrat lan Ngayogyakarta?
Pramila, priyantun Jawi kedah tancut taliwanda sinau lan ngangge basa Jawi sak
asring-asringipun kersanipun mboten angisin-isini amargi saget ngangge basa
Jawi kanthi lancar lan hanggadhahi raos pitados piyambak.
F. Bimbingan lan petedah ingkang sae
dhumateng sinten kemawon ingkang taksih sinau ngangge basa Jawi
Sinau mbetahaken wekdal ingkang cekap. Lan kados jamak
lumrahipun pasinaon, sinau basa Jawi mboten saget lepat saking klenta-klentu.
Pramila, supados tiang ingkang saweg sinau lan nyobi ngangge basa Jawi teras
remen, kalepatan ngangge basa kedah dipunmaklumi lan, selajengipun,
dipunbetahaken bimbingan lan pitedah ingkang sae, inggih menika ingkang mboten
badhe ndadosaken ciut lan pejahipun greget sinau basa Jawi. Bimbingan lan
pitedah ingkang dipunsuguhaken saget nuwuhaken kasampurnan.
Kalebet babagan niki, wigatosipun kita nampi rupi-rupi
tembung lan ukara (dialek) lan campur (code mixing) lan pindah basa (code
switching) supados mboten nyiutaken penggalih para sederek ingkang taksih
sinau. Sawentawis wekdal, tiang ingkang saweg sinau lan ngangge kedah remen
rumiyen “saget” ngangge basa Jawi teng sesrawungan sinaosa dereng sampurna.
Ingkang wigatos inggih menika anggenipun nggangge basa Jawi ndamel sami-sami
mangertos
BAB III
PANUTUP
1. Dudutan lan Pamrayogi
Supados basa Jawi langkung ngremboko warga
masyarakat Jawi lan sedaya ingkang nggadhahi raos handarbeni tumrapipun basa
Jawi kedah tanggap ing sasmita sarta wonten upaya-upaya ingkang temen lan nyata
khususipun saking kawula mudha, tiangsepah, guru basa Jawi, lan kantor
pendidikan lan kabudayan. Sawentawis wekdal menika, ingkang ndhesek inggih
menika (1) nuwuhaken raos remen kawula muda tumrapipun budaya leluhur piyambak;
(2) piwulangan basa Jawi kedah dipunjejegaken; (3) tiangsepah paring tuladha
dhateng anggota keluarga; (4) sesrawungan ngangge basa Jawi; lan (5) bimbingan
lan petedah ingkang sae dhumateng sinten kemawon ingkang taksih sinau ngangge
basa Jawi. Namung kados makaten menika basa Jawi bakal lepat saking ancaman
sirna. Malah, saget minggah kewentaripun. Mugi Gusti Ingkang Pinasih ngijabahi.
Jenang sela wader kalen sesondheran, apuranta menawi wonten lepat
3. Penutup
Basa lan budaya Jawi tetep ngrembaka lan
lestari, sauger masyarakat Jawi minangka ahli waris lan pengguna bahasa,
rumaos bombong, tresna lan remen ngginakaken kanthi sae lan leres. Mugi Gusti
tansah ngijabahi. Nuwun.
DAFTAR PUSTAKA
Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FBS
UNY.2007.Buku Kumpulan Makalah
Seminar Nasional Pembelajaran Bahasa
dan Sastra Daerah dalam Kerangka Budaya. Yogyakarta.
Sudaryanto. 1991. Kamus Indonesia-Jawa. Yogyakarta: Duta Wacana University
Press.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar